Novembar - osjetljiv mjesec za krave muzare
Kada kiša i magla zamijene sunčane i tople dane, tada su i krave i farmer na udaru. Preduprijedite loše pojave u kolebljivom novembru i sačuvajte maksimum proizvodnosti vaših krava.
Novembar - mjesec kada se ispaša u potpunosti ukida
Novembar je mjesec kada se mnogo toga mijenja. I ne mislimo samo na skraćenje dnevnog svijetla i smanjene toplih dana, već i na fiziološke promjene kod samih životinja. Tu su, naravno, i promjene rutine kod samih farmera, ali i ono glavno - drastična promjena u ishrani životinja.
1. Promjena ishrane - udar na probavni sistem
Smanjenje odnosno potpuno ukidanje svježe trave nosi sa sobom određene posledice po krave. Te posledice generalno su vezane za probavni sistem, sa mogućnošću da neposredno utiču na širi dijapazon stanja kod životinje. Zbog toga je uvijek preporuka da se već na početku jeseni (u septembru na primjer) postepeno koriguje vrijeme provedeno na pašnjaku, a ukoliko to izostane mogu se javiti neke od sledećih posledica:
- grčevi, nadun i dijareja
- smanjenje apetita i slabije privikavanje na nova hraniva (sijeno, silaža)
- bezvoljnost i propadanje u tjelesnoj kondiciji
Stoga u ovom, novembarskom periodu već se prelazi na strateško razmišljanje - kako zamijeniti hranljive materije iz svježih trava i leguminoza, te tako očuvati maksimum proizvodnosti kod grla. Da li je to moguće? Teorijski vrlo lako, a praktično malo teže. Pa ipak, nije nemoguće, a smjer treba da ide u pravcu zamjene trava sličnim hranivima, u prvom redu stočnom zelenom masom. Biraju se kulture koje najbolje uspijevaju u hladnom i vlažnom vremenu i kulture koje su po hemijskom sastavu najbliže travama. Na sreću farmera takvih kultura ima dosta i stručno se nazivaju jednim imenom - zelena krmna hraniva.
Zelena krmna hraniva
Unutar krmnih hraniva (svježih-zelenih) spada šarenolik red biljnih porodica, koje su u isto vrijeme krmne, stoga namijenjene ishrani životinja. Prije svega tu spadaju krmne kupusnjače - idealne za kasnu jesen, zatim krmne leguminoze i žitarice (raž i pšenica najčešće).
Od krmnih kupusnjača izdvajaju se:
- stočni kelj
- stočna repica
- stočni kupus
- stočna rotkva
- uljana repica za zelenu masu
Od krmnih leguminoza tu su:
- stočni grašak
- stočni pasulj
- soja
Od žitarica koje se koriste u zelenom stanju:
- raž
- pšenica
Navedena hraniva obavezno se uvode postepeno u ishranu. Bitno je napomenuti da stočni kelj, ali i druga hraniva iz porodice kupusnjača treba davati sa oprezom. Ova hraniva sadrže materije koje mogu djelovati toksično (nitrati), hormonski-ometajuće (glukozinolati), a takođe izazvati i timpaniju (nadimanje). Zbog svega navedenog stočni kelj treba ograničiti na maksimalno 20 kg, kao i stočni kupus. Stočnu rotkvu, stočni repicu i uljanu repicu (zelenu masu) ne bi trebalo davati u količinama većim od 15 kg na dan.
Tabela 1. Pravila korišćenja krmnih kupusnjača kod krava muzara
| Pravilo | Objašnjenje/Preporuka |
| Postepeno uvođenje | Početi sa 5 kg, povećavati postepeno tokom 5-7 dana |
| Kombinovati sa suvim hranivima | Idealno kvalitetno sijeno 3-5 kg |
| Izbjegavati smrznute biljke | Mogu otežati varenje i podstaknuti probavne smetnje |
| Vrijeme hranjenja | Nakon muže, pomiješano sa drugim hranivima |
| Mineralni dodaci | Kod većih količina obavezno dodati mineralne smjese sa jodom i sumporom |
Dodatna suplementacija kao važna strategija
Dodaci poput mineralnih smješa u ishrani krava muzara gotovo da se na svakoj farmi koriste tokom cijele godine. Zbog toga se zimi ne postavlja pitanje o samoj suplementaciji, već o procentualnom povećanju suplementacije.
Povećanje odnosno izmjena odnosa samih mikroelemenata, vitamina, elektrolita i eventualno antioksidanasa treba da bude zasnovana na pažljivom proračunu, uzimajući u obzir starost, zdravstveno i fiziološko stanje životinje, bazičnu ishranu i tjelesnu kondiciju.
Ono što važi kao opšta preporuka jeste:
- blago povećanje natrijuma i hlora (obično kroz stočnu so)
- kalijum (K) bi trebalo povećati za 50% ukoliko se koristi lošija silaža ili suva hraniva (poput sijena)
- magnezijum (Mg) se može povećati za 20%, naročito ukoliko se kao baza obroka koristi kukuruzna silaža
- kalcijum (Ca) je takođe bitan i zimi bi ga trebalo blago redefinisati
- vitamin D3 i E, kao i selen takođe mogu biti od koristi u zimskom periodu
Navedeno povećanje potreba krava muzara u zimskom periodu često se nadopunjuje jednostavnim povećanjem ukupne vitaminsko-mineralne smješe za 20-30%. Ipak, bolji izbor pada na ciljano povećanje određenih vitamina, minerala te elektrolita, koje, istina, zahtijeva više vremena, pažnje i preciznosti.
2. Osjetljivost vimena i rast broja mastitisa u stadu
Zimi na nekim farmama često dolazi do porasta broja problema sa vimenom. U prvom redu tu su problemi sa mastitisom (zapaljenje mliječne žlijezde) koje dovodi do neugodnih posledica. Rezultat pojave mastitisa često se pripisuje hladnom i vlažnom prostoru, te higijenski lošijem ambijentu u štalama.
Uz to, ako dodamo i veću "zbijenost" životinja, manje kretanja i lošiju ventilaciju, tada dobijemo kao rezultat povećanje broja bakterija, smanjenje imunološkog sistema životinja, veći stres i posledično - upalu mliječne žlijezde.
Studija L.S. Sjostrom i sar. (2019.)* navodi da je incidenca kliničkog mastitisa bila veća za krave u zatvorenom sistemu u odnosu na krave koje su bile vani (27.1% vs. 15.1%).
Međutim, važno je razumjeti da to nije automatski pravilo za sve farme — sistem držanja, tip staje, mikroklima farme, i kvaliteta higijene presudni su u ulozi pojave mastitisa na farmama.
3. Stres zbog zatvorenog prostora
Stres usled promjene okruženja, suženog i često slabo osvijetljenog prostora te narušavanje socijalne dinamike kod životinja često su zapostavljeni faktori na našim prostorima. Međutim, zaboravlja se da ovakav vid stresa nije ništa manje važan od stresa izazvanog napadima od strane divljači, nepravilnim postupanjem sa životinjom ili lošim vremenskim uslovima.
Takođe, treba spomenuti i ambijentalne uslove u zatvorenom prostoru čiji se efekti multiplikativno održavaju na gore navedeni stres.
Uticaj amonijaka na produktivnost
Povećane koncentracije amonijaka u štalama značajno doprinose padu u produktivnosti mlijeka. Rezultat je to kaskade djelovanja ovog jedinjenja koje se kreće od respiratornih problema, smanjene imunološke funkcije, pa do smanjenja unosa hrane što naposletku vodi do pada produktivnosti.
Neke studije takođe navode da dugotrajna izloženost povišenim koncentracijama amonijaka (NH₃) izaziva iritaciju disajnih puteva i može negativno uticati na unos hrane i proizvodnju.
Više studija takođe navode negativan uticaj amonijaka na zdravlje teladi, takođe i performanse odraslih krava. One pokazuju da kod mladih životinja koncentracije već od ~4 ppm se povezuju sa većim udjelom lezija pluća, dok za odrasla grla reference često navode prag od 10 ppm kao nivo koji iritira disajne puteve i dugoročno utiče na performanse krava muzara.
Kod rešavanja pitanja sa amonijakom najvažnija stvar je ventilacija. Osim nje, tu je još i higijena objekta, redovno izđubravanje i eventualno korišćenje zeolita na ležištima.
Ipak, ventilacija mora biti osnova rešenja. Za pravilnu ventilaciju potrebno je po jednoj muzari obezbijediti 4-8 izmjena vazduha po satu (ACI) ili približno 20-40 m³/h po grlu u zavisnosti od objekta i klimatskih uslova. To u praktičnim uslovima znači da je potrebno obezbijediti 12–17 cm prečnike otvora po jednom grlu.
Zatvoren prostor i rast atipičnog ponašanja
Kod muznih grla koja su cijelo proljeće i ljeto bila na otvorenom, mogu se uočiti tipični simptomi promjene ponašanja. Životinje počinju da se međusobno gurkaju, mogu postati nemirne, muža grla često je otežana, a životinje se suočavaju sa hijerarhijskim sukobima unutar grupe (kod većih krda).
Kako bi se izbjegli ti problemi potrebno je postepeno privikavanje životinja na zatvoren prostor, obezbjeđivanje već pomenute optimalne ventilacije i suvo i udobno ležište. Počinje se postepenim zatvaranjem krava skraćivanjem boravka na otvorenom za 20-30 min dnevno.
4. Zasušenje - jedan od kritičnih perioda
Još jedna u nizu nepovoljnih činjenica za ovo doba godine je i zasušenje kod krava. Samo po sebi, zasušenje ne predstavlja problematiku ukoliko se pravilno i u pravom trenutku izvede. Novembar vremenski pak nije idealan mjesec za to, pa ipak, ukoliko ga sprovodite - obratite pažnju na sledeće stvari.
Tokom jeseni dolazi do promjena u temperaturi, vlažnosti vazduha i ishrani što sve kumulativno opterećuje organizam krave. U tom periodu imunološki sistem prirodno slabi, a prelazak na drugi režim ishrane može dovesti do zastoja u varenju i problema sa vimenom. Može se javiti mastitis ili čak induracija vimena (nepovratno).
- Postepenost - nagle promjene u prekidu muže životinje, kao i one u ishrani grla mogu dovesti do neželjenih posledica. S toga je preporuka da smanjivanje muže i koncentrovanih hraniva traje najmanje 7-10 dana prije zasušenja.
- Higijena - novembar je mjesec kada je vlažnost vazduha na visokom nivou. Uz to, produženi boravak životinja u zatvorenom prostoru povećava količinu otpadnih materija, pa je stoga potrebno obratiti posebnu pažnju na higijenu. Higijena se mora sprovoditi i kod samih grla, a redovno čišćenje vimena, čak i zasušenih krava - može biti dobra strategija.
- Ishrana - kao što je i spomenuto, količinu koncentrata treba smanjiti u predzasušnom periodu. Ovakav način ishrane treba zadržati i u periodu zasušenja. Smanjite količinu koncentrata i silaže, a povećajte udio kvalitetnog sijena. Možete pojačati ishranu životinja dodatnim vitaminom E i selenom koji mogu umanjiti rizik od mastitisa.
Kako se približava zima tako se i povećava potreba za njegom kod krava muzara. Hladno vrijeme u sadejstvu sa ostalim nepovoljnim faktorima jeseni (vlaga, manje kretanja, zatvoren prostor) mogu podstaknuti neke od bolesti, uzrokovati smanjenje u proizvodnji i tako ugroziti rentabilnost na farmi.
U novembru pripremite objekte, obezbijedite higijenu i dobru ventilaciju, a postepnim privikavanjem životinja na nova hraniva i novi ambijent stvorite uslove za završetak tekuće i pripremu za narednu godinu.
