Mangulica - autohtona rasa svinja

Mangulica je jedna od najstarijih rasa svinja na Balkanu, a danas je njen uzgoj u svojevrsnom trendu. Zašto je to tako i koje su najznačajnije karakteristike ove rase - donosimo u nastavku teksta.

Svinjarstvo Okt 5, 2025 0 278 Dodaj u Listu za čitanje

Istorija Mangulice

Tokom 1830-ih godina na području Habsburške monarhije nastala je nova rasa - rasa stvorena ukrštanjem stare srpske šumadijske i lokalne mađarske rase. Intenzivnom selekcijom nastala je Mangulica, i to plavi - najstariji soj odnosno varijanta ove rase.

Nešto kasnije, ukrštanjem Plave mangulice i seremšeg (sremske) svinje nastala je Lastavičasta mangulica (još jedan soj/varijanta odnosno rasa unutar ove "rase"), a najmlađi Crveni soj nastao je nekoliko godina kasnije ukrštanjem mangulica sa salontajskim svinjama.

Cilj u to vrijeme bio je stvoriti rasu koja daje velike količine masti, jer se u tom trenutku mast izuzetno cijenila. Osim toga, usmjeravanje genetike bilo je u pravcu većih dimenzija i proporcija tijela te zadržavanja otpornosti, dok su majčinske osobine bile presudne za uzgajivačke ciljeve tog doba.

Mangulica je u to vrijeme bila simbol bogatstva. Bogati feudalci pa čak i dvorovi bili su vlasnici velikih farmi mangulica od kojih su se pravili specijaliteti od mesa. U drugoj polovini 19. vijeka mangulica je bila najrasprostranjenija rasa svinja u Karpatskom basenu, a u Mađarkoj čak do 1950-ih godina bila i gotovo jedina vodeća rasa svinja.

Poslije Drugog svjetskog rata Mangulica gubi svoju popularnost, a glavni razlog ležao je u promijenjenim prehrambenim navikama stanovništva te posledično uvođenjem novih, “modernijih” rasa. Rasa nije mogla da se takmiči sa tovnim svinjama mesnog tipa poput Jorkšira, Duroka i drugih, jer ona u osnovi nije bila namijenjena proizvodnji mesa.

Mangulica danas

Mangulica je danas rasa odnosno grupa rasa kombinovanih proizvodnih osobina, sa naglaskom na proizvodnju masti. Nije ugrožena zahvaljujući brojnim programima koji su u Mađarskoj, ali i Srbiji uvedeni krajem prošlog vijeka odnosno ovoga vijeka. Poslednjih 10 godina mangulica bilježi permanentno povećanje broja, najviše kod entuzijasta i malih proizvođača svinjetine.

Veliki broj istraživanja urađen je o ovoj rasi, a koja su se prevashodno odnosila na kvalitet mesa, prilagodljivost mangulica različitim uslovima i na njenu produktivnost.

Stara rasa čije je meso bilo cijenjeno i na dvorovima - mangulica.

Osnovne osobine Mangulice

Boja

Boja kod mangulice varira i u zavisnosti je od soja odnosno varijante tj. rase. Već je na početku spomenuto da se kod kod ove rase izdvajaju tri glavne varijante odnosno tri zasebne rase - Plava mangulica, Lastavičasta mangulica i Crvena mangulica.

Svaka od njih karakteristična je i ne razlikuje se samo po boji, već i u genima zbog čega su sve tri izdvojene u zasebne rase. Zaista, još su 2006. godine Zsolnai i sar.* na osnovu molekularno-genetske analize otkrili da se radi ne o varijantama već o potpuno različitim rasama mangulica. Tako da se može reći da je Plava mangulica ustvari zasebna rasa, takođe i druge dvije.

Plava Mangulica

Plava mangulica se odlikuje ujednačenom plavkastom do sivkastom bojom. Razlika između ove rase i Lastavičaste je upravo u rasporedu boje, i tu treba praviti razliku. Plava mangulica danas je gotovo nestala, a sporadično postoje rijetki primjerci koji se mogu naći u pojednim djelovima ruralnih predjela.

Lastavičasta mangulica

Boja ove rase je izrazito zagasite, gotovo crne boje. Pokriva gornji dio tijela tj. sva leđa i ramena, i veći dio glave i njušku. Ostali djelovi (veći dio nogu, papci, stomak i dio glave ispod očiju) su svjetliji - obično plavo svijetle ili žućkasto svijetle boje.

Crvena Mangulica

Kod Crvene mangulice imamo potpunu obojenost dlake, koja je više riđa nego crvena. Oči su kao i kod ostalih mangulica pigmentirane, a njuška i uši često tamnije do crne boje, takođe pigmentirane.

Kolor-paleta prosječne boje (Plava, Crvena i Lastavičasta mangulica).

Tjelesne dimenzije

Mangulice odlikuje srednje krupna građa tijela, sa blagim disproporcijama četvrti koje se javljaju u praksi. Zadnje četvrti kod mangulice su snažno razvijene i genetski vezane osobine. Grudi su prilično duboke i uske, dok je vrat kratak i debeo.

Njuška je prilično zašiljena što je odlika primitivnih rasa. Uši su srednje dužine i horizontalno postavljene. Stomačna linija je blago konkavna što ukazuje na deponovanje masti u ovom predjelu, dok je stomak u cjelini dobro izražen i "mekan". Sapi su plitke sa nedostatkom mišića, ramena ravna do blago zaobljena. Tijelo u cjelini je generalno duboko, ali kratko.

Tjelesna masa kod mangulica značajno varira i često nije uniformna. Razlog? Tri različita varijeteta/rase, različiti uslovi držanja (ekstenzivno/intenzivno) te nepostojanje strogih selekcijiskih kuća za uzgoj ove rase.

Pa ipak se može govoriti o okvirnoj tjelesnoj masi kod ovih svinja. Tako je ona kod odraslih, potpuno zrelih krmača u granicama od oko 200 kg, dok kod muških jedinki dostiže i do 300 kg.

Nazimice od godinu dana često teže oko 100 kg, dok tjelesna masa nerasta najčešće ide do 120 kg. Visina grebena odraslih krmača je oko 75 cm, dok je ona kod priplodnih muških grla oko 82 cm.

Tovne sposobnosti mangulica

Mangulice odlikuje spor prirast mišića, predispozicija za gomilanje masnih naslaga (tabela 1), odlična otpornost u lošijim uslovima sredine i visoka stopa preživljavanja novorođenih prasadi. Neke od ovih osobina su očigledno negativne, a neke su i izuzetno pozitivne. Kompenzacija te stvaranje balansa između nabrojanih karakteristika često je put koji vodi ka rentabilnom uzgoju starih rasa svinja poput mangulica.

Što se tiče klasičnog tova prasadi kod mangulica:

prasad u tovu dnevno dobija na masi između 300 i 450g na dan
dnevni unos hrane je 2,4 kg
stopa konverzije hrane 6,10 kg
odnos meso:mast u završnici tova je približno 1:1.5 (izuzetno visoka u korist masti)

Navedeni podaci jasno ukazuju na disproporcije koje se javljaju između ove rase i specijalizovanih rasa za proizvodnju mesa. Uzmimo za primjer Jorkšir rasu:

u periodu tova prosječno dobijanje na masi do 900 grama
dnevni unos hrane od 2,3 kg
stopa konverzije hrane 2,6 kg
odnos meso:mast 2:1

Ovo ukazuje na ozbiljna ograničenja mangulice kada se striktno gleda proizvodnja mesa. Mangulica zahtijeva dva puta više energije za kilogram prirasta, što se ostvaruje svakako produžetkom tova, a to opet vodi do rasta ne samo direktnih već i indirektnih troškova.

Osim toga, meso mangulice ima daleko veći procenat masti, veću stopu mramornosti i nešto izraženiji ukus što bi mnogim potrošačima bilo drugačije, a nekima i negativno iskustvo.

Slika 1. Espresija leptina (hormona "sitosti") u genima svinja Jorkšir rase i mangulice, kao i FAS (enzim koji je odgovoran za sintezu-stvaranje masnih kiselina u organizmu, između ostalog i svinja). Preuređeno prema izvoru**

Polna zrelost

Mangulice spadaju u kasno zrele rase svinja. Nazimice ove rase ulaze u priplod sa navršenih 14 mjeseci, mada nekada i ranije. Ranije pripuštanje sprovodi se pod strogim selekcijsim uslovima i uvijek sa dozom rizika od manjeg legla, većih komplikacija pri partusu i drugih razloga.

Ekonomski najisplativije, ali i za početnike najbezbjednije pripuštanje nazimica jeste pri dobi od već spomenutih 14 pa do čak 16 mjeseci. U ovom periodu mangulica bi trebalo da ima približno 120 kg i da je u dobroj priplodnoj kondiciji.

Kod nerasta je situacija nešto drugačija. Mladi nerastovi mogu se pripuštati već u uzrastu od 8 mjeseci, mada zbog kvaliteta same oplodnje preporučuje se stariji uzrast priplodnjaka.

Ishrana nazimica u ovom periodu treba da je potpuno identična ishrani komercijalnih hibrida ili rasa svinja. Umjerena ishrana u prvih 60-70% graviditeta uz kasnije postepeno povećanje energije oboroka je svakako preporučljiva strategija.

Veličina legla prasadi kod mangulica sva tri varijeteta odnosno sve tri rase (Plava, Lastavičasta i Crvena) je gotovo pa identična. Broj prasadi je najviše uslovljen genetski, a u leglu se može očekivati od 5 pa do 9 prasadi. Prosječno se uzima da mangulice na svijet donose 6-7 zdravih i vitalnih prasadi.

Kod mangulica nema problema sa odgojem prasadi, jer je majčinski instikt odlično izražen. Zaštitnički instikt omogućava, ali i uslovljava nešto duže držanje prasadi sa krmačama, te posledično kasnije odbijanje. Sve ovo može biti dobro ili loše u zavisnosti od brojnih faktora na terenu.

Uticaj uslova držanja takođe je značaj faktor koji utiče na reprodukciju ove rase. U ekstenzivnim uslovima držanja povrat krmača u reproduktivni ciklus nakon prasenja je generalno duži i komplikovaniji u odnosu na intenzivni sistem držanja. Svjetlost i manji uticaj ljudskog faktora doprinose i varijabilnijem te dužem periodu između dva partusa kod ove rase.

Otpornost prema uslovima sredine

Jedan od jačih aduta kada se spominje uzgoj primitivnih autohtonih rasa jeste i onaj koji se tiče otpornosti rase prema uslovima sredine. Mangulica zaista ima poboljšanu otpornost prema ambijentalnim uslovima. Rezultat je to višedecenijske prirodne selekcije koja se dešavala - na terenu. Samo su najjače jedinke opstajale, a izostanak upotrebe antibiotika išao je na ruku prirodnoj otpornosti organizma od patogena. Uz to, mangulice kao da žive u skladu sa prirodom - u hladnijim mjesecima dolazi do formiranja zimske dlake odnsono praktično vune koja ih štiti od hladnog vremena.

Sve u svemu stvorena je rasa koju odlikuje visok stepen otpornosti prema parazitima, plućnim bolestim i bolestima digestivnog trakta. Takođe, kod mangulice se uočava manja pojava “klasičnih” problema koji pogađaju savremeno svinjarstvo, a posebno MMA (mastitis, metritis i agalakcija).

Tehnološka svojstva mesa

Što se tiče tehnologije mesa, meso mangulice je kao što je i napomenuto - mramorirano što bi se u prevodu reklo "protkano" masnoćom. Ova pojava ima pozitivne efekte na ukus, miris i mekoću mesa pa kod pravih gurmana svakako da ima prednost. Lagano pečenje ovakvog mesa, ali i suvo prženje svakako su oblici kuvanja kod kojih aroma i struktura ovakog mesa dolazi do do izražaja. U specijalizovanim restoranima, elitnom turizmu ili možda za izvoz, takođe je niša koju ciljaju uzgajivači mangulica.

Ipak, za mnoge je meso mangulice masno, sa jačom aromom i bojom. Posebno masnoća predstavlja veliku prepreku za ponovno uvođenje ovog mesa, imajući u vidu višedecenijske trendove da se ukupne masti u ishrani ljudi značajno smanje.

Meso mangulice između ostalog ima značajno veći sadržaj mononezasićenih masnih kiselina koje u preradi mesa predstavljaju određene probleme. Naime, nestabilne na sobnim temperaturama mononezasićene masti (kojih u mesu mangulice ima dosta) narušavaju integritet tradicionalnih proizvoda (suva slanina, suvi vrat, pršuta, pa i pečenica), i to na način što povećavaju gubitak (isticanje masnoća), doslovno ruše sturkturu (mazivi proizvodi) i otežavaju rukovanje takvim proizvodima.

Ovo svakako isljučivo da važi za toplotno dimljenje koje se na Balkanu masovno sprovodi, dok se pod određenim uslovima tradicionalni specijaliteti od mangulica svakako mogu proizvoditi (često sa boljim ukusom od klasičnih).

Meso mangulice ipak ima odlične karakteristike za pravljenje kulena, kobasica i svinjske masti gdje je akcenat na miris, ukus i mekšu sturkturu.

_________________________________________________________

Brzi fact box

Tip: autohtona grupa svinja
Glavna prednost: otpornost i kvalitet masnog tkiva
Glavni problem: spor prirast i visoka konverzija hrane
Idealno tržište: gourmet / organski / lokalni proizvodi

_________________________________________________________

Zaključak

Mangulice se ne uklapaju u intenzivan sistem proizvodnje svinjskog mesa. Značajno sporiji prirast žive mase, lošija konverzija hrane i drugačija struktura mesa ne dozvoljava opravdanje intenzivnog ili masovnog držanja mangulica. Ipak, rasa ostaje dragulj za entuzijaste ili hrabrije farmere koji hoće da naprave nešto novo. Svakako da isplativnost uzgoja mangulice mora biti opravdana većom prodajnom cijenom, te uzgoj rase nije samo stočarski već i marketinški "problem".