Kako spriječiti nozemozu kod pčela?
Sprečavanje nozemoze vrši se kroz preventivne tretmane čiji je cilj da se mogućnost zaraze svede na najmanju moguću mjeru. Tek kao krajnja opcija koriste se antibiotici. Saznajte šta je nozemoza i kako je prevenirati.
Šta je nozemoza?
Nozemoza je ozbiljna, mikrosporidijalna bolest medonosnih pčela. Izazivaju je jednoćelijske gljivice koje formiraju dvije vrste spora - Nosema apis i Nosema ceranae.
Patogene gljivice koje izazivaju ovu infekciju raširene su u prirodi, a po svojoj biološkoj funkciji pripadaju obligatnim parazitima. Napadaju gotovo isključivo epitelne ćelije ventrikulusa (srednje crijevo).
Nozemoza je prisutna na mnogim kontinentima, a današnja praksa liječenja odnosno suzbijanja bolesti najčešće se sprovodi upotrebom antibiotika.
Kako se prenosi?
Nozemoza se kod pčela može prenijeti na različite načine. Prije svega tu spada prenos:
- oralnim putem (unošenje spora kroz usta)
- trofalaksom (dijeljenjem hrane)
- priliko čišćenja košnice od strane radilica
Najčešći način prenošenja je oralnim putem. Spore uzročnika nozemoze mogu se naći u prirodi na mnogim mjestima, na cvjetovima biljaka, u vodi ili na travi. Prilikom ispaše, pčele slučajno mogu unijeti i spore gljivica koje zatim kolonizuju srednje crijevo. Kada jednom dospiju u organizam pčele, spore klijaju, razmnožavaju se te produkuju nove spore čime obezbjeđuju kontinuitet ciklusa. Zaraženi feces pčela dospijeva u spoljašnju sredinu, a ciklus života spora se nastavlja.
Takođe, osim hrane pčele spore mogu lako unijeti i kontaminiranom vodom.
Drugi način prenošenja nozemoze jeste međusobnim kontaktom pčela. Trofalaksa koja podrazumijeva predaju hrane od jedne prema drugoj pčeli (korišćenjem viličnog aparata) spada u takođe čest način prenošenja ove parazitske bolesti.
Važno je naglasiti da se nozemoza ne razvija u larvama, pa iako spore mogu dospjeti u njihovu okolinu ili hranu, one ne izazivaju infekciju legla. Trofalaksa je dakle značajna za prenos bolesti samo među odraslim jedinkama, dok se leglo ne smatra osjetljivom kategorijom na ovaj patogen.
Još jedna u nizu pojava koja doprinosi širenju nozemoze jeste čišćenje košnice. Naime, pčele radilice prilikom izbacivanja izmeta koji sadrži spore Nosema apis ili Nosema ceranae lako se zaraze i same postaju prenosioci. U izmetu spore opstaju i duže od godinu dana, tako da ovaj vid prenošenja i perzistencije nozemoze kao bolesti prilično je visok.
Osim tri nabrojana, glavna načina prenosa nozemoze, kod pčela postoje i neki sporedni, mada ne i nebitni putevi širenja infekcije. To su prenosi putem:
- kontaminirane pčelarske opreme, posebno ramova, nastavaka, hranilica i alata koji mogu sadržati spore u osušenom fecesu
- košnica u kojima je prethodno boravilo zaraženo društvo, jer spore mogu preživjeti u vosku, propolisu i pukotinama drveta više mjeseci
- pljačke (grabeži) među društvima, kada pčele ulaze u tuđe košnice i dolaze u kontakt s kontaminiranim medom i površinama
- slučajnog ulaska radilica u susjedne košnice što omogućava širenje spora između društava
- premiještanja i selidbe pčelinjaka, ako se obavlja bez pažljive dezinfekcije opreme i bez kontrole zdravstvenog stanja društava
- pčelinjeg otpada i mrtvih pčela koje druge pčele uklanjaju iz košnice, pri čemu mogu doći u dodir sa sporama
Ovi sekundarni putevi prenosa često su zanemareni, ali u praksi mogu imati značajan uticaj, naročito u gusto postavljenim pčelinjacima ili tokom intenzivnog pčelarenja.
Kako prepoznati nozemozu?
U zavisnosti od tipa nozemoze i stepena invazije zavisiće klinička slika odnosno klinički znaci same infekcije. I jedan i drugi tip gljivica N. apis i N. cerenae su patogeni, s tom razlikom da je perzistencija tokom cijele godine više karakteristična za nozemozu izazvanu patogenom gljivicom N. Cerenae.
Takođe, u balkanskim predjelima i generalno u Jugoistočnoj Evropi veći značaj ima gljivica N. Cerenae.
Nosema Apis (Nozemoza tipa A) - simptomi:
- visoka smrtnost pčela
- prisustvo fekalnih mrlja na ulazu u košnicu
Nosema Cerenae (Nozemoza tipa C) - simptomi:
- iznenadni gubitak pčelinje zajednice
- smanjenje proizvodnje meda
Klinička slika pčela zaraženih ovom infekcijom značajno se pogoršava ukoliko su domaćini (pčele) napadnute i drugim parazitima, virusima ili čak nekim kontaminentima. Odatle dolazi i apostrofiranje na kontrolu varoe.
Glavni faktori rizika za pojavu nozemoze
1. Vlaga u košnici
Slaba ventilacija u košnici jedan je od glavnih razloga prevelike vlažnosti. Ovo nadalje dovodi do pogodnog razmnožavanja spora, ali i pada u otpornosti kod pčela.
Treba posebnu pažnju obratiti na zimski period kada se mora obezbijediti bolja ventilacija, uz očuvanje toplote u košnicama. To se najčešće postiže postavljanjem košnica na prozračnim mjestima ili čak i upotreba mrežastim podnjača.
2. Nedostatak kvalitetne zimske hrane
Nedostatak pravilne i prave dohrane svakako spada u jedan od preduslova za infestaciju pčela nozemozom. Razloga ima više, a oni uključuju: smanjen imunitet kod pčela, upadi pčela u druge košnice (što doprinosi bržem širenju infekcije), veća potrošnja zimnice i meda lošijeg kvaliteta, duže zadržavanje pčela u košnici, povećana osjetljivost crijevnog epitela.
Ključ prevencije putem ishrane leži u kvalitetnoj ispaši pčela, ograničavanju proteinskih pogača, te davanje invertovanog sirupa ili čistog bijelog šećera umjesto medljikovca.
3. Stara saća
Stara saća mogu biti izvor infestacije nozemozom i to je čest uzrok koji se sreće u praksi. Spore kako N. apis tako i N. ceranae mogu dugo ostati aktivne na površini samog saća. Unošenje takvog saća u košnicu predstavlja visok rizik od kontaminacije navedenim sporama.
Akcenat treba biti na njegovom redovnom obnavljanju, posebno u starim košnicama ili kada se prepoznaju znakovi slabe higijene.
Preventivne mjere kao odbrana od nozemoze
Kroz naučnu literaturu mogu se primijetiti dva načina, ili bolje rečeno dvije strategije koje su objedinjenje putem:
- Dobre pčelarske prakse (DPP ili eng. GBP)
- Mjera biološke bezbijednosti - (MBB ili eng. BMB)
Dobra pčelarska praksa (GBP) podrazumijeva integrativne aktivnosti koje pčelari preduzimaju kako bi postigli optimalno zdravlje ljudi, pčela i životinje sredine. Baš kao što dobra pčelarska praksa daje integrativne i sveobuhvatne rezultate, tako i BMB igra krucijalnu ulogu u sprečavanju pojave nozemoze.
Tabela 1. Dobre pčelarske prakse (GBP) i biosigurnosne mjere u pčelarstvu (BMB) za Nosema spp. Prilagođeno prema Giovanni Formato i sar. (2022)*.
| kategorija | preporuka |
| Nabavka matica i pčela | Kupovati matice od odgajivača čije su linije slobodne od Nosema spp. |
| Voda | Spriječiti zagađenje vještačkih izvora vode fecesom, uginulim ili utopljenim pčelama. |
| Saće i ramovi | Ukloniti i uništiti saće sa znacima dijareje. |
| Dijagnostika | Uzeti uzorke pčela sakupljačica u rano proljeće ili jesen radi laboratorijske dijagnostike (mikroskopija i PCR). |
| Kontrola patogena | Usvojiti adekvatne programe kontrole patogena (npr. Varroa destructor) da bi se održala prirodna ravnoteža u koloniji (odnos radilica–sakupljačica). |
| Tretman protiv nozemoze | Tretirati koloniju ako je više od 40% pčela zaraženo, i samo ako postoje registrovani/dozvoljeni preparati u državi. |
| Stimulativna prihrana | Jačati i stimulisati društva u jesen i proljeće primjenom stimulativnih dodataka ili suplemenata za ishranu. |
| Kontaminirano saće | Ne koristiti saće porijeklom iz depopulisanih ili košnica koje su doživjele kolaps. |
| Selekcija i uzgoj | Birati i uzgajati linije pčela otporne na Nosema spp. |
| Dodatni stimulansi | Koristiti stimulativne dodatke zasnovane na biljnim supstancama, melasi ili vitaminskim suplementima. |
| Dezinfekcija opreme | Dezinfikovati alat i opremu: opaljivanje plamenom (spore N. ceranae inaktiviraju se na preko 60°C), gama zračenje, fumigacija sirćetnom kiselinom, natrijum-hidroksid 5%, natrijum-hipohlorit 0,5%, amonijum-hidroksid 1,65%. |
| Ishrana | Ne hraniti pčele izvrcanim medom ili saćem koje potiče iz nozemozom zaraženih društava. |
| Zamjena matica | Mijenjati matice najmanje svake dvije godine, osim onih izuzetno visoke genetske vrijednosti. |
| Zdravstveni status | Održavati samo jaka i zdrava društva u pčelinjaku. |
| Karantin novih košnica | Nova društva držati odvojeno najmanje jedan mjesec radi praćenja mogućih bolesti i infestacija. |
| Zimovanje - održavanje košnica | Izvršiti održavanje košnice: zamjenu djelova, farbanje i provjeru integriteta prije zimovanja. |
| Higijena košnica | Očistiti ili dezinfikovati košnicu (u slučaju zaraznih bolesti) prije nastanjivanja novih društava. |
| Uklanjanje mrtvih društava | Ukloniti košnice sa uginulim društvima što je prije moguće. |
| Obnova saća | Obnavljati 30% saća svake godine. |
| Dokumentacija | Čuvati dokumenta i sertifikate o komercijalnoj hrani koja se koristi. |
| Izvori vode | Osigurati pristup bezbjednim izvorima vode. |
| Kontrola varoe | Redovno kontrolisati i držati pod kontrolom nivoe infestacije varoom. |
| Smanjenje stresa | Smanjiti stres pčela: izbjegavati nepotrebne zimske preglede, svesti upotrebu dimilice na minimum, pravilno hraniti pčele itd. |
Tretmani protiv nozemoze
Nozemoza se može tretirati na dva načina:
- Hemijskih sredstvima
- Prirodnim preparatima
- Tehnologijama zasnovanim na RNK
1. Antibiotici (hemijska sredstva)
Antibiotici se široko koriste u pčelarstvu kako za suzbijanje patogenih bakterija, tako i nekih patogenih gljivica. Fumagilin je dokazano sredstvo za suzbijanje nozemoze kod pčela, a sistemski pregled studija Michael Peirson i sar. iz 2024. godine zaključuje da ovaj antibiotik "ostaje vrijedno sredstvo za promociju zdravlja medonosnih pčela"**.
Fumagilin se koristi na više načina, a količina tretmana zavisi od brojnih faktora na terenu. Treba, ipak, spomenuti da fumagilin nije tako efikasan kod jako zaraženih pčelinjih društava, a takođe ovaj antibiotik ostaje zabranjen za korišćenje u Evropskoj Uniji (Uredba (EU) br. 37/2010), jer nema donju granicu koja se smije naći u proizvodima.
Tinidazol i metronidazol su takođe jaki antibiotici koji pokazuju efikasno djelovanje in vitro (u laboratorijskim uslovima). Međutim, i ova dva antibiotika zabranjena su za korišćenje na području EU zemalja.
2. Prirodni preparati (biološka kontrola)
Nasuprot antibioticima sve veću pažnju privlači organski pristup tretiranja nozemoze. Ovaj vid je naročito popularan na tlu Evropske Unije gdje se pokušava nadomjestiti zabrana korišćenja jakih antibiotika.
Pod organskim pristupom odnosno proizvodima spadaju sledeće grupacije:
- esencijalna ulja
- organske kiseline
- polisaharidi
- fitoterapeutska sredstva
- bakterije
Svim ovim proizvodima zajednička je niska toksičnost za krajnjeg potrošača, takođe i niska toksičnost za životnu sredinu, a mogu se koristiti i u organskom pčelarstvu.
Sem toga, veliki broj preparata odnosno proizvoda iz ove grupe omogućava pčelarima česte rotacije koje smanjuju rizik od dugoročne zavisnosti. Preparati koji su u osnovi organski (esencijalna ulja, organske masne kiseline) osim djelovanja protiv nozemoze takođe imaju i druga pozitivna djelovanja u pčelarstvu. Posjeduju repelenata svojstva za druge patogene, takođe štetne parazite, a nije mali niti njihov doprinos poboljšanju imuniteta kod pčela.
3. Tehnologije zasnovane na RNK
Još uvijek u povoju i neprimjenljive u praksi, tehnologije zasnovane na RNK predstavljaju budućnost novog pristupa u kontroli nozemoze. RNK interferencija (RNKi) već daje dobre rezultate, a temelji se na "utišavanju gena". Predstavlja inovativnu metodu koja već sada pokazuje pozitivne rezultate kod pčela zaraženih Nosema spp.
Naučnici koriste dvostruko-spiralnu RNK (dsRNK) da:
-
uđe u pčelu putem hrane,
-
zaustavi ekspresiju ključnih gena Nosema spp.,
-
spriječi razmnožavanje parazita u crijevnom epitelu.
Međutim, kao što je već napomenuto istraživanja su u toku, a šira primjena ove strategija još uvijek nije našla širu primjenu u praksi.
Lista prirodnih ekstrakta protiv nozemoze
1. Kurkumin
Kurkumin je liposolubilna (u mastima rastvorljiva) aktivna materija korijena kurkume. Ima snažno protivupalno i antioksidantno djelovanje.
Poznato je da može smanjiti upalne markere, ali takođe imati i pozitivna dejstva protiv nozemoze kod pčela.
2. Piperin
Piperin je još jedna aktivna materija koja obećava. Izolovan iz bibera, piperin ima takođe snažno antiokdsidativno djelovanje kod medonosnih pčela.
3. Propolis
Propolis ima jaka antimikrobna svojstva, a primjena kod pčela zaista obećava. Neke studije navode da propolis značajno smanjuje smrtnost pčela radilica te smanjuje i stopu infektivnosti kod istih.
4. Timol
Timol je prirodna materija koja se dobija iz biljke timijana (Thymus vulgaris). Poznat je po snažnim antioksidativnim svojstvima, koja pomažu u neutralisanju slobodnih radikala u organizmu pčela. Pored toga što je efikasan u kontroli varoe, timol takođe može pružiti dodatnu podršku pčelama zaraženim nozemozom.
Njegovo djelovanje odnosi se na smanjenje stresa u crijevnom traktu i podršku prirodnim odbrambenim mehanizmima pčela.
Treba spomenuti da nijedan prirodni ekstrakt nije zamjena za antibiotike koji imaju dokazano djelovanje na Nosema cerenae i Nosema apis. Treba ih prije svega uključivati kao prevenciju, a pri jakim zarazama nozemozom trebalo bi pozvati stručno lice.
Nozemoza ostaje jedna od težih parazitskih oboljenja kod medonosnih pčela. Uzrokuje direktne (uginuće čitavih kolonija) i indirektne posledice (smanjenje proizvodnje meda) kod pčela, smanjuje njihovu dobrobit i povećava mogućnost za upotrebu jakih antibiotika (nepogodno za krajnje potrošače).
Zbog toga holistički pristup tretiranju ovog parazitarnog oboljenja čini se da obećava i pokriva sve tri gore spomenute, sporne tačke. Zbog toga ispunite glavne tačke dobre pčelarske prakse i biosigurnosne mjere kako bi pčele bile zdrave, a kvalitet meda neupitan.
