Jesenje boljke kozarstva - partusi i slični problemi

Zašto je jesen kritično doba u kozarstvu?

Jesen ne bi trebalo da bude najkritičniji period godine, ali može postati velika boljka za farmera. Prije svega ona donosi hladnije noći, promjene u ishrani i potencijalne reproduktivne te metaboličke smetnje pa i poremećaje. Naročito se izdvaja segment ishrane koja kod koza može predstavljati gorući problem. Inače navikle na ispašu i brst gdje same biraju hraniva i zadovoljavaju svoje potrebe, jesenji i zimski period stavljaju pritisak na farmera da djelimično nadomjesti nedostatak kvalitetnog brsta i paše.

U suprotom, ukoliko farmer ne obezbijedi kvalitetna zamjenska hraniva, neminovno će doći do pada u produktivnosti i potencijalnih zdravstvenih poremećaja.

U sadejstvu sa nedostatkom kvalitetne krme i generalno hraniva, javljaju se stresori koji kod koza mogu "probuditi" neke sklonosti prema bolestima. Prije svega tu se misli na ketozu, acidozu i alkalozu buraga, timpanija (nadun), hipokalcemiju, osteomalaciju, enterotoksemiju i brojne druge. Sva ova oboljenja kod koza gotovo uvijek nastaju kao rezultat nepravilne, neuravnotežene ili nedovoljne ishrane.

Problemi vezani za ishranu

Problemi u vezi ishrane specifični su za jesenji period, jer se radi o prelasku sa ispaše na štalsko držanje. Neki farmeri u nedostatku kvalitetne krme pokušavaju održati tjelesnu kondiciju i prirast jaradi i koza putem koncentrovanih hraniva. Sve ovo može dovesti do čestih problema, nekada završiti i fatalano, a kako preduprijediti najčešće bolesti vezane za ishranu, slijedi u nastavku.

1. Ketoza - jedan od glavnih problema tokom jeseni

Ketoza ili gravidna toksemija jedno je od češćih oboljenja koje se može sresti kod mliječnih koza. Direktna je posledica nepravilne ishrane s jeseni, jer je uzrokuje manjak energije. Naročito je prijemčiva za visokoplodne gravidne koze sa dvoje i više jaradi.

Kada imamo više fetusa kod gravidnih koza, tada su potrebe za glukozom (energijom) višestruko povećane. Ako koza ne uspije da nadoknadi ovu energiju (iz hraniva), ona počinje da koristi tjelesne masti za nadopunu svojih zaliha. Razgradnjom masti javlja se višak ketona u krvi životinje, a naposletku dolazi do toksikoze.

Rešenje: Kod visokoplodnih grla koristite isključivo kvalitetno sijeno i kvalitetan koncentrat. U poslednjoj trećini gravidnosti povećajte kukuruz ili drugo koncentrovano hranivo za 30 - 50%, a istovremeno blago korigujte kabasta hraniva. Obezbijedite dovoljno vode kozama, a ukoliko i to ne pomogne obratite se veterinaru koji može odraditi infuziju glukozom. Inale, često se prije partusa kao standardna veterinarska mjera koristi i propinol-glikol.

2. Acidoza buraga

Ukoliko se pak ide u krajnost sa koncentratima tada se često kao posledica javlja - acidoza buraga. Predstavlja stanje u kome se sadržaj najvećeg predželuca zakiseljava, a kao rezultat njegove izmijenjene mikroflore. Koncentrati kao brz izvor energije potenciraju razmnožavanje određenih bakterija, dok sa druge strane vrše supresiju na razmnožavanje protozoa (indirektno). Kao rezultat - kisela pH reakcija sadržaja dovodi do niza problema, a u krajnjem do laminitisa.

Uzrok se često veže za naglo povećanje koncentrovanih hraniva u obrocima koza i nedostatkom kabastih hraniva (koja imaju puferski efekat).

Ukoliko se ne prekne, kisela pH vrijednost izaziva sve veći mortalitet mikroorganizama u buragu, dolazi do potpune izmjene njihovog prirodnog odnosa, zatim do dehidracije, šoka, a može završiti fatalno po životinju.

Rešenje: Izbjegavajte naglo povećanje koncentrovanih hraniva (žitarica i potpunih smješa), ali pripazite i na procentualnu zastupljenost kocentrata u ukupnom dijelu obroka. Preko 40% ove vrste hraniva već je na granici i potrebne su dodatne mjere zaštite.

3. Alkaloza buraga (bazna indigestija)

Prevelika količina mahunarki, najčešće lucerke, u obroku koza nije dobra, jer može podstaknuti proces zvan - alkaloza buraga. Radi se o poremećaju u sistemu za varenje, tačnije u buragu, gdje dolazi do narušene fermentacije usled koje se podiže pH sadržaja buraga iznad 7,3.

Poremećaj ne izazivaju direktno mahunarke kao takve, već visok sadržaj proteina u ovim hranivima. U normalnim uslovima ukoliko životinja na raspolaganju ima dovoljno lako-fermentabilnih ugljenih hidrata (kukuruz, ječam, ovas, melasa), tada se normalni viškovi proteina iskoriste za sintezu mikrobijalnih proteina. Međutim, pri njihovom nedostatku (kao što je kod popravljanja tjelesne kondicije) ili čak pri prevelikom unosu proteina - nastaju problemi.

Rešenje: Kako biste bili sigurni od pojave alkaloze najbolje je da svojim kozama dajete standardan odnos proteina i ugljenih hidrata (u tipu skroba). Naročito poseban akcenat treba staviti na koze ili jarčeve koji su na "dijeti". Kod ovih životinja, pri visokom unosu proteina i smanjenom unosu energije (kako bi se popravila tjelesna kondicija), lako može doći do bazne indigestije ukoliko se pretjera sa proteinima.

4. Hipokalcemija (mliječna groznica)

Hipokalcemija se toliko često javlja u mliječnom govedarstvu da se vjerovatno misli da se samo javlja kod krava. Međutim, to nije tačno. Hipokalcemija se javlja u manjem ili većem obimu kod svih domaćih sisara. Kod koza je zanimljivo da mogu mnogo brže i efikasnije da mobilizuju kalcijum iz kostiju te otuda i značajno manja pojava ovog problema u kozarstvu.

Ali zato koze češće imaju “skrivenu” hipokalcemiju, u blažem obliku - subkliničku hipokalcemiju. Koza izgleda čudno, ali stoji na nogama: šeta ukočeno, prinos mlijeka naglo padne, teže žvaće, usporeno jede, djeluje “kao da je bolesna”.

Rešenje: Oralni suplementi kalcijuma daju u najvećem broju slučajeva zadovoljavajuće rezultate.

5. Enterotoksemija

Enterotoksemija je specifična bolest gdje je glavni okidač ishrana životinja. Nije zarazna u smslu da se patogene bakterije prenose sa životinje na životinju, već potecijalni patogeni egzistiraju prirodno u digestivnom traktu domaćina (koze). Kada dođe do pogrešne ishrane tada ove patogene bakterije višestuko uvećaju svoj broj, a naposletku počinju da luče toksine koji su pogubni za životinju.

Kao krajnji ishod javlja se uginuće, najčešće mladih životinja. Uzrok enterotoksemije je veliki udio koncentrovanih hraniva u obroku. Enterotoksemija naročito može biti prisutna s jeseni u uslovima gdje nema dovoljno kabaste hrane da zamijeni kvalitetnu ispašu. Farmeri često povećaju koncentrat kako bi bili sigurni u napredak jaradi, a situacija se može završiti sa potpuno drugačijim ishodom.

Rešenje: Vakcinacija daje najbolje rezultate i najbolja je prevencija za sprečavanje enterotoksemije. Ipak, treba biti i dalje pažljiv sa koncentratima, naročito kod manjih jaradi koja još nisu primila vakcinu protiv ove bolesti.

Partusi i slični problemi

Reproduktivni problemi često su glavna boljka, a mogu biti i "najskuplja stavka" koju izaziva jesenji period. Gubitak jaradi zbog raznih reproduktivnih problema zaista može biti frustrirajući zbog brzog i nenadoknadivog gubitka. Dok se problemi vezani za ishranu mogu preurediti i djelimično popraviti, kod partusa to nije slučaj, pa jednom izgubljeno jare znači zauvijek izgubljeno jare.

Koji su to neki od problema vezani za reprodukciju u ovom periodu?

1. Distocija (težak porođaj)

Loša kondicija često znači i teške porođaje u budućnosti. Bilo da je koza pregojena ili premršava, distocija postaje gotovo pa neminovnost. Razloga je više, a neki od njih svakako da su: nepravilan položaj ploda, slabe kontrakcije, produženi porođaj, a što dalje vodi ka intervenciji.

Ukoliko se intervencija svede samo na pomoć ljudskog faktora to je i dobro, ali carski rez već može biti i skupo rešenje i povećati kasnije rizike kod koza, iako je nekada neminovnost.

Nedostatak energije i minerala (posebno kalcijuma) često stoji u pozadini slabih kontrakcija, pa nekada može biti i glavni uzrok dostocija.

Rešenje: Dovoljno kalcijuma, magnezijuma i kalijuma u kasnijem graviditetu. Takođe, održavanje pravilne kondicije kroz čitav period graviditeta od ključne je važnosti.

2. Zadržana posteljica

Zadržavanje posteljice kod koza nije toliko često kao recimo kod krava, pa ipak kada se desi predstavlja dodatni problem. Uzroka je više, a najčešće se dešava zbog:

• nedostatka selena i vitamin E
• infekcija
• stresa
• slabih kontrakcija

Rešenje: Obezbijedite dobre higijenske uslove za koze koje su sjarne, dovoljno selena i vitamin E takođe spada u dobru strategiju prevencije. Svedite stres, kao glavni okidač brojnih reproduktivnih poremećaja, na najmanju moguću mjeru.

3. Metritis

Metritis se definiše kao upala materice. Uzrok metritisa može biti splet više faktora, a higijena prostora značajno povećava rizik kod koza. Metritis dovodi do:

• smanjenja mlječnosti
• povišene tjelesne temperature
• gubitka apetita
• otežanog ponovnog ostajanja koza sjarenim

Rešenje: U praksi tretman uključuje primjenu antibiotika, nesteroidnih antiinflamatornih ljekova, a nekada i uterine irigancije.

4. Prolaps materice

Prolaps materice predstavlja stanje u kojem materica praktično ispada odnosno van je svog normalnog položaja. Materica ispada iz vaginalnog ulaza zbog jakih produženih kontracija, pothranjenosti koza, nedostatka kalcijuma, naglog skoka intraabdominalnog pritiska tokom porođaja.

Rešenje: Prolaps materice se javlja rijetko, ali kada se javi - zahtijeva hitno rešenje! Najprije je potrebno kozu smiriti (nekada sedacijom), smjestiti u što čistije okruženje te zadnji kraj životinje odignuti (postaviti životinju tako da je zadnjim krajem stavite u nešto viši položaj). Na taj način smanjujete pritisak na matericu i njeno dalje oštećenje. Obavezna je i dezinfekcija materice, što prije to bolje.

Repoziciju odnosno ponovno vraćanje materice natrag najčešće radi veterinar, koji kasnije stavlja i jak šav da se spriječi potencijalno ispadanje materice u budućnosti.

Uslovi okoline kao okidači

U kozarstvu se s jeseni zaista redukuju pojedini problemi, a koji se odnose na smanjeno prisustvo ektoparazita (spoljašnjih parazita), bojazni od toplotnog stresa itd. Takođe, manipulisanje životinjama je često olkšano, a sveukupno - na farmi ima manje posla.

Osim gore nabrojanih pozitivnih strana, u kozarstvu se nakon ljeta javljaju neki od problema koji se često zanemaruju. Ako kažemo da svaka bolest ili problem tokom ljeta ima svoj pandan i tokom jesenjeg perioda, tada je jasno da kod farmera nema opuštanja kada je u pitanju zdravlje i produktivnost koza u jesenjem periodu. Visoku produktivnost treba što duže zadržati, a neki od direktnih krivaca poljuljane jesenje proizvodnje jesu i uslovi okoline.

1. Zahlađenje i vlaga


Za negativan uticaj koji hladno vrijeme i vlaga donosi životinjama gotovo da je svaki farmer čuo. Smanjena proizvodnja mlijeka, povećane upale gornjih disajnih puteva kod životinja, lakši prenos infekcija, povišeni markeri upale i lošija konverzija hrane samo su neki od poznatijih negativnih uticaja koji se javljaju u jesen.

Zahlađenje samo po sebi nije toliko opasno po zdravlje grla, ali u sadejstvu sa ostalim uslovima okoline može igrati ključnu ulogu u padu produktivnosti. Hladno vrijeme će direktno smanjiti konverziju hrane, ali će i indirektno smanjiti produktivnost.

Gore pomenuto sadejstvo hladnoće sa ostalim faktorima prevashodno se ogleda kroz sinergijsko djelovanje (udruženo djelovanje) hladnoće i vlage, gdje hladnoća višestruko povećava negativan uticaj vlage, i obratno.

Primjer sinergijskog djelovanja iz prakse: kada se životinja skvasi (vlaga) + hladno vrijeme (-5°C) = loš uticaj na organizam. Vlaga otvara pore, ubrzava isparavanje, a hladan vazduh vrlo lako rashlađuje unutrašnja tkiva izazivajući upale, te za kratko vrijeme "obara" imunitet životinji.

Takva životinja u višestrukom je riziku za dobijanje infekcija gornjih disajnih puteva, ali takođe podložna i većem gubitku energije što u konačnom smanjuje efikanost proizvodnje.

Rešenje: Obavezno izbjegavajte da puštate životinje po kišnom vremenu. Kada je zimsko vrijeme u pitanju, tada je najbolje koze puštati poslije 10h ujutro, te zatvarati prije mraka. Takođe, pod obaveznim se smatra i izolacija objekta, pravilna ventilacija (za odvođenje viška vlage iz prostorije) i naravno - održavanje podova štale čistim i suvim. Ukoliko koristite slamu moraćete je češće mijenjati (otprilike 2-3 puta u odnosu na ljetnji period).

2. Nedovoljno osvjetljenja

Kako dani kraćaju tako se i aktivnost životinja smanjuje. Smanjena aktivnost donosi i smanjenu produktivnost mlijeka, i to kroz više različitih načina:

• smanjen apetit kod životinje
• pad u kondiciji
• slabija stimulacija hormona rasta
• pad sinteze prolaktina

Nedovoljno svijetla stoga može uticati na više aspekata, prije svega hormonski vezanih. Naročito se izdvaja povećano lučenje melatonina koji kaskadno dovodi do brojnih od gore pomenutih, negativnih posledica. Osim produktivnosti, dodatno je pogođen i imuni sistem, jer se smanjuje broj leukocita (odbrambenih ćeija), ali i narušava efikanost fagocita.

Rešenje: Obezbijedite kozama 10 - 12 sati svijetla pa i 16 sati na dan (kod intenzivnog uzgoja), bilo u obliku vještačkih LED ili drugih lampi. Možete i kombinovati 6 sati dnevnog svijetla plus 4 - 6 sati unutrašnjeg, "vještačkog" svijetla.

Upozorenje: Kod koza koje tek treba da uđu u sezonu parenja trebalo bi izbjegavati dodatnu svjetlost, jer može uticati na reproduktivnu aktivnost. Ovo je naročito izraženo kod domaćih, autohtonih rasa. Kod ostalih kategorija (ojarene koze, gravidne koze i naročito jarad u tovu) dodatna svjetlost je svakako preporučljiva.

Vizuelni prikaz optimalnog trajanja dnevnog svijetla u časovima, prema kategorijama

3. Promaja i loša ventilacija

Promaja je izuzetno štetna za životinje, naročito u ovom periodu. Ubrzava hlađenje tjelesne temperature, a naročito je opasna za mlada grla i tek rođenu jarad. Čak i mali propusi koji se javljaju kod starijih objekata (sa daskama i drugim poroznim materijalima) mogu biti ozbiljni da ugroze manju jarad i već bolesne jedinke u stadu.

Loša ventilacija je isto tako nepovoljna, mada na drugi način utiče. Nepravilna ventilacija ili čak njen izostanak povećavaju nakupljanje toksičnih gasova u štalskom prostoru. Najpoznatiji je amonijak, ali tu su još i brojni drugi gasovi poput sumporvodonika, ugljen-dioksida i metana, koji zajedno doprinose iritaciji respiratornog sistema, slabljenju imuniteta i opštem padu produktivnosti kod koza.

Rešenje: Uraditi dobar ventilacioni sistem. Ne mora nužno biti gotov, fabrikovan, dovoljno je da otvorite prozore "na kant" i probušite više manjih rupa na krovu (prirodan izlazak toplijeg i zasićenijeg vazduha vani) ili postavite jednostavne vjetrobrane i otvore za ulaz svježeg vazduha duž bočnih zidova, kako bi se omogućio stalni protok vazduha bez stvaranja promaje. Čak i najjednostavnija, pravilno postavljena prirodna ventilacija značajno smanjuje koncentraciju štetnih gasova i poboljšava uslove za disanje kod životinja.

Jesen je period kada koze djeluju stabilno, ali u pozadini se mogu kriti brojni problemi koji eskaliraju tokom zime. Zbog toga bi farmer trebalo da već u novembru posloži stvari u vezi svojih koza, a prije svega se tu misli na kvalitet zamjenskih hraniva, na dobru pripremu objekta za smještaj koza i na uravnotežene i kategorijama prilagođene obroke.